اسانس علف لیمو (Lemon grass)

گیاه‌شناسی علف لیمو

علف لیمو (Lemon grass) با نام علمی .Cymbopogon spp گیاهی متعلق به خانواده Poaceae است. مواد مؤثره گونه‌های مختلف گیاه علف لیمو (120 گونه)، در صنایع بهداشتی و آرایشی، غذایی و دارویی کاربرد فراوانی دارند. ازاین‌رو سال‌هاست که این‌گونه ها در برخی مناطق گرمسیر کشت می‌شوند. علف لیموها گیاهانی تک‌لپه‌ای و متعلق به تیره گندمیان است. تیره گندمیان دارای بیش از 450 جنس و حدود 6000 گونه است. ساقه گیاهان این تیره دارای جداره‌های نازک عرضی است که بقایای مغز ساقه محسوب می‌شود، یعنی با از بین رفتن مغز اسفنجی ساقه، فقط آوندهایی که به برگ می‌روند در محل گره‌ها به‌صورت پرده‌هایی نازک باقی می‌مانند. عموم گندمیان ظاهری شبیه به هم دارند. گل‌آذین آن‌ها خوشه سنبل و گل‌ها دوجنسی است. گل‌ها را پوشش‌هایی به نام پوشینه و پوشینک فرا گرفته است. مهم‌ترین گونه‌های این گیاه ازنظر مواد مؤثره،  عبارت‌اند از: C. nardus ، C. jwarancusa، C. distance، C. citratus، C. strachyic، C. martinii، C. winterianus، C. pendulus، C. flexuosus، C. khsianus. ریشه این گیاه کوتاه و کم‌وبیش افشان است و دارای انشعاب‌های فراوانی است. ارتفاع گونه‌های مختلف علف لیمو متفاوت است و بسته به شرایط اقلیمی محل رویش گیاه، بین ۹۰ تا ۲۴۰ سانتی‌متر می‌باشد. برگ‌ها به رنگ سبز روشن و معمولاً تسمه‌ای شکل و طویل می‌باشند. طول برگ‌ها در گونه‌های سیتراتوس، بین ۲۰ تا ۶۵ سانتی‌متر و عرض آن ۱ تا ۳ سانتی‌متر می‌باشد. بعضی از گونه‌ها، برگ‌های باریک‌تر و کوتاه‌تری دارند. به‌عنوان مثال طول برگ‌ها در گونه وینتریانوس بین ۱۰ تا ۲۰ سانتی‌متر و عرض آن 0.5 تا ۱ سانتی‌متر است. 

اسانس و اجزای اسانس علف لیمو

پیکر رویشی (برگ‌ها و ساقه‌های جوان) اکثر این گونه ها، دارای اسانس است که این اسانس بویی شبیه به بوی لیمو دارد. مقدار اسانس و نیز ترکیبات تشکیل‌دهنده آن، به گونه گیاه و شرایط اقلیمی محل رویش مانند بافت خاک، حاصلخیز خاک، زمان و روش برداشت گیاه بستگی دارد و بین ۱ تا 0.3 درصد است. ترکیبات اسانس گیاه بادرنجبویه و اسانس گیاه علف لیمو، شباهت زیادی به یکدیگر دارند. ازآنجاکه مقدار اسانس در پیکر رویشی گیاه بادرنجبویه بسیار کم است و استخراج آن هزینه زیادی را تحمیل می‌کند، گونه‌های مختلف گیاه علف لیمو مورد توجه قرار گرفته و کشت می‌شوند.

اسانس علف لیمو حاوی ترکیبات فنولی ترپنی و غیر ترپنی است و در صنایع بهداشتی و آرایشی، صنایع غذایی، کنسروسازی و همچنین صنایع داروسازی، مورداستفاده قرار می‌گیرد. از سیترال‌ها به مقدار فراوان در ساخت ویتامین‌ها استفاده می‌شود. اسانس اکثر گونه‌های این جنس، مانع رشد و تکثیر باکتری‌ها شده و به‌عنوان عاملی ضدعفونی‌کننده و همچنین به‌عنوان مواد دافع حشرات استفاده می‌شود. اسانس انواع گونه‌های علف لیمو شامل موادی نظیر سیترال (70 تا 90 درصد)، سیترونلال، گرانیول، ژرانیول، سيتونل و استات ژرانیول می‌باشد. پس از استخراج اسانس، کنجاله آن محتوی پروتئین (7.4 درصد)، کلسیم (0.17 درصد) و فسفر (0.9 درصد) است که غذای مناسبی برای دام محسوب می‌شود. از این کنجاله همچنین در تهیه مقوا و برخی از انواع کاغذ استفاده می‌شود.

اسانس گونه‌های فلاکسوسوس، سیتراتوس و پندولوس، به‌عنوان مخزن سیترال شناخته شده است، به‌طوری‌که مقدار سیترال در اسانس پندولوس، بین 85 تا 90 درصد و در اسانس سیتراتوس 80 درصد می‌باشد. تحقیقات نشان می‌دهد که اسانس گونه وینتریانوس جاوه‌ای و فرمزی دارای 32 تا 45 درصد سیترونلال، 12 تا 18 درصد ژرانیول، 11 تا 15 درصد سیترونل و 3 تا 8 استات ژرانیل می‌باشد. یکی از محققان اظهار می‌دارد که گیاه گونه ویتریانوس و ناردوس دارای 38.4 درصد سیترونل، 28.5 درصد ژرانیول و 14.9 درصد استات ژرانیل و سیترونل می‌باشد. ازآنجاکه ساقه این گیاهان در مرحله گلدهی چوبی و سخت می‌شوند و این حالت سبب کاهش اسانس تا 30 درصد می‌گردد، بنابراین تا حد امکان باید از تشکیل گل در این گیاهان جلوگیری نمود.

خواص درمانی

اسانس گونه‌های مختلف گیاه علف لیمو (120 گونه)، در صنایع بهداشتی و آرایشی، غذایی و دارویی کاربرد فراوانی دارند. اسانس علف لیمو دارای خواص اشتها آوری و ضد کرم بوده و در حال حاضر در عطرسازی به عنوان منبع سیترال کاربرد بالایی دارد. مالیدن روغن علف لیمو بر روی عضو، اثر آرام‌کننده در رماتیسم‌های مزمن، دردهای عصبی و دررفتگی‌ها دارد. از سیترال‌ها به مقدار زیاد در ساخت ویتامین‌ها استفاده می‌شود. اسانس اکثر گونه‌های این جنس، مانع رشد و تکثیر باکتری‌ها شده و به‌عنوان عاملی ضدعفونی‌کننده و همچنین به‌عنوان مواد دافع حشرات استفاده می‌شود. از دم‌كرده برگ‌های علف لیمو به صورت چای جهت رفع تب استفاده می‌شود.