گیاهان دارویی

وجود گیاهان دارویی در طبیعت یکی از بزرگترین مواهب الهی است. خداوند در قرآن کریم می فرماید:

یونس را از شکم ماهی به صحرای خشکی افکندیم در حالی که بیمار بود و در آن صحرا بر او درخت کدو رویاندیم (سوره صافات، آیات 146-145).

گیاهان رکن اساسی حیات بر روی زمین هستند و در تمامی اعصار به عنوان منابع اصلی خوراک و پوشاک مورد استفاده بشر بوده اند علاوه بر این، بشر همواره از مواد دارویی در پیکره گیاهان نیز برای تأمین سلامتی و بهبود بیماری های خود استفاده کرده است و این مسئله اساساً در ردیف اولین مسائل فکری انسان بوده است. تأثیر و اهمیت گیاهان دارویی در زندگی روزانه اقوام و ملت های مختلف سبب شد تا هر قوم یا هر ملتی بر حسب توان، ادراک، تجربه و حتی حدس و گمان خود، از اثر درمانی گیاهان به روش های گوناگون استفاده کند. به تدریج انباشت دانسته ها و تجربه ها با گذشت زمان موجب پدید آمدن نظرها و مکتب هایی در ملل و اقوام جهان برای استفاده هر چه بیشتر از گیاهان دارویی، استخراج مواد پزشکی و یافتن اثر درمانی گوناگون آن ها شد. مواد مؤثره موجود در داروهای گیاهی به دلیل همراه بودن آن ها با مواد دیگر پیوسته از حالت تعادل بیولوژیک برخوردارند، لذا در بدن انباشته نمی شوند و اثرات جانبی از خود بجای نمی گذارند و این امر سبب امتیاز و برتری آن ها نسبت به داروهای شیمیایی شده است. کشت گیاهان دارویی در حال حاضر شاخه مهمی از کشاورزی و منبع اصلی استخراج و تولید مواد اولیه داروهای موجود به شمار می رود، از این رو امروزه شاهد احداث مزارع وسیع آزمایشی و تولیدی گیاهان دارویی هستیم. گیاهان دارویی و معطر [1] در طول تاریخ همواره با بشر قرابت خاصی داشته و آثار دارویی و موارد استفاده آن بر هیچ­کس پوشیده نیست. افزون بر این گياهان دارويي، از گياهان اقتصادي مهم هستند که جهت استفاده از مواد مؤثره آن‌ها مورد کشت‌و‌کار قرار می‌گیرند. گیاهان دارویی یکی از منابع غنی کشور بوده و در جهان بازار بزرگی را به خود اختصاص داده است که بررسی ارقام واردات کشورهای اروپایی گویای این مهم است. ایران با دارا بودن شرايط مختلف آب و هوايي، موقعیت جغرافیایی مناسب و برخورداري از منابع عظيم گياهان دارویي مي‌تواند در اين زمينه پيشرو باشد و از پتانسيل‌هاي موجود اين گياهان در جهت افزایش صادرات بهره ببرد. بنابراین افزون بر اهمیت روزافزون گیاهان دارویی که در سطح جهان به‌سرعت می‌رود تا جایگزین بخشی از داروهای شیمیایی شود، صادرات این گیاهان می‌تواند منابع بزرگی از درآمد ارزی برای کشور باشد. کشور ما از جمله کشورهایی است که از دیرباز در مصرف گیاهان دارویی به صورت سنتی و بومی، پیشینه ای طولانی دارد و به دلیل شرایط اقلیمی مناسب آن، رویشگاه گستره وسیعی از گیاهان دارویی بوده که بخشی از آن ها به صورت خام از جمله اقلام صادراتی کشور ما بوده است. این پراکنش به گونه ای است که سبب شده فلور ایران بیش از فلور گیاهی تمام اروپا باشد. با وجود مصارف گوناگون گیاهان دارویی در زمینه های صنایع غذایی، دارویی، بهداشتی و آرایشی، متاسفانه در کشور ما کمتر به تولید و فرآوری گیاهان دارویی توجه شده است. در حالی که این موضوع با توجه به تنوع گسترده آن می تواند بخش های گوناگونی از نیروهای متخصص و علاقمند را از بخش های کشاورزی گرفته تا بخش های فرآوری، بسته بندی گیاهان دارویی، تولید عصاره و اسانس و در نهایت تولید فرآورده های گوناگون دارویی، غذایی، بهداشتی و آرایشی را در برگیرد و سبب پویایی اقتصادی و اجتماعی مناطق مختلف شهری و روستایی کشور شود. افزایش قابل توجه گرایش به مصرف گیاهان دارویی در جهان سبب ایجاد تغییراتی در راهکارهای کشت این گیاهان و توسعه آن ها در جوامع گردیده و موجب به وجود آمدن شاخه جدیدی از علم دارو سازی (داروسازی مبتنی بر گیاهان دارویی) شده است که به فارماکوگنوزی معروف است. لذا با توجه به سابقه درخشان کاربرد گیاهان دارویی و فرهنگ گذشته ایران، اکنون باید متناسب با پیشرفت علم و تکنولوژی از گیاهان دارویی بهره گرفت. گياهان توليد كننده مواد طبيعي بي شماري هستند كه بخشي از اين مواد داراي آثار فارماكولوژيک بوده و برخي از اين آثار فارماكولوژيک سودمند هستند. بنابراين، گياهان دارويي آن دسته از گياهان مي باشند كه با توليد مواد موثره ايجادكننده آثار فارماكولوژيک مطلوب براي درمان بيماري يا  بهبود علائم آن هستند. گرايش به استفاده از گياهان دارویي براي توليد دارو در اكثر كشورها در حال افزايش است. طی یک‌صد سال اخیر پژوهش‌های زیادی روي گياهان دارويي صورت گرفته و داروهايي با منشأ طبيعي، افق‌هاي جديدي را براي جامعه پزشكی و داروسازی گشوده است، به طوري كه طبق گزارشات WHO [2]، یک‌چهارم از داروهای تجویز شده در کشورهای صنعتی حاوی ترکیباتی هستند که منشأ آن‌ها به‌طور مستقیم یا غیر‌مستقیم (نیمه‌سنتزی) گیاهی است. 11 درصد از 252 داروی اصلی و ضروری گزارش‌شده توسط WHO به‌طور انحصاری از گیاهان مشتق شده‌اند؛ بنابراین، کشف و دستیابی عوامل مؤثر در جهت افزایش خواص دارویی و میزان مواد مؤثره موجود در گیاهان دارویی، همواره مد‌نظر متخصصان صنایع داروسازی بوده است. گرايش روز افزون جوامع بشري به استفاده از داروهاي داراي منشاي گياهي سبب افزايش تقاضاي مواد مؤثره گياهان دارويي شده است. علي رغم پيشرفت هاي زياد در زمينه سنتز مصنوعي مواد مؤثره گياهي، به دليل ناشناخته بودن و پيچيدگي ساختمان شيميايي اغلب آنها، توليد اين تركيبات به صورت سنتتيك مشكل و مستلزم هزينه هاي زياد است. در نتيجه تاكنون موفقيت چشمگيري در توليد اين تركيبات دارويي ارزشمند حاصل نشده است و هنوز هم استخراج از منابع گياهي تنها منبع به صرفه اقتصادي دستيابي به اين تركيبات است. لذا براي به دست آوردن مناسب‌ترين مرحله رشدي جهت استحصال حداكثر ميزان مواد مؤثره گياهي در واحد سطح، لازم است اطلاعاتي در مورد اين تركيبات و زمان تشكيل آن مورد بررسي قرار گيرد. متابوليت هاي ثانويه در فرآورده هاي صنعتي كاربرد فراواني دارند و در ساخت دارو، صابون، اسانس، رنگ ها، صمغ ها، رزين، كائوچو، چاشني غذا و نوشيدني و غيره به كار مي روند. در خود گياه نيز داراي وظايف مهمي مانند هورمون ها و تنظيم كننده هاي رشد، رفع آلودگي ميكروبي، جذب عوامل گرده افشان و همچنين دور كردن علف خواران و حشرات مي باشند كه به اين واسطه موجب كاهش خسارت حيوانات و حشرات شده و به گياهان توليدكننده كمك مي كنند تا در اكوسيستم خود زنده بمانند. در سال هاي اخير، گرايش مردم به استفاده از داروهاي گياهي درغالب نقاط دنيا افزايش يافته است. ارزش بازار جهاني داروهاي گياهي كه بر اساس اطلاعات سنتي پايه نهاده شده است، حدود ميلياردها دلار در سال تخمين زده مي شود. همچنين در بعضي  از كشورهاي در حال توسعه (يا حداقل در مورد برخي از ساكنين اين كشورها) طب گياهي بسيار در دسترس تر از طب جديد است. بازگشت بسوي طبيعت و استفاده مجدد از داروهايي كه منشأگياهي و طبيعي دارند، در شرايطي صورت مي گيرد كه انسان امروزی تقويت و تبليغ به مصرف هر چه بيشتر داروهاي شيميايي محدود شده است، اما چشم انداز ميزان استفاده از اين گياهان رو به افزايش است. تحقيقات علمي، اثر بخشي و ايمني تعدادي از روش هاي طب مكمل از جمله گياهان دارويي را در درمان برخي بيماري ها به اثبات رسانده است. جايگاه استفاده از گياهان دارويي در باور و فرهنگ مردم و گرايش روزافزون جهاني به استفاده از تركيبات طبيعي، از جمله نقاط قوت و فرصت هاي پيش روي زمينه گياهان دارويي مي باشد.

2. World Health Organization